vlaanderen, waar we groepsverkrachting relativeren #DS

15/02/2022, De Standaard Opinie — Bij een verkrachting is de grens tussen dader en slachtoffer nóóit vaag. Dat de serie Twee zomers iets anders suggereert, vindt Gaea Schoeters onvergeeflijk. Voor wie de reeks nog niet uitkeek: dit stuk bevat spoilers.

Onvergeeflijke televisie. Met een f, niet met de t van onvergetelijk. Dat is het enige epitheton waarmee je Twee zomers kan omschrijven.

In 1988 maakte Jonathan Kaplan The Accused, met de piepjonge Jodie Foster als kortgerokt dienstertje dat tijdens haar avondshift op de flipperkast wordt verkracht door drie mannen, terwijl andere klanten hen aanmoedigen. Een gelijkaardige cocktail als in Twee zomers: drank, groepsdruk, flirtgedrag. Zowel het vertelperspectief als de afloop waren revolutionair: niet alleen de verkrachters, maar ook de omstaanders worden veroordeeld. Net zoals in de echte rechtszaak waarop het verhaal gebaseerd is; scenarist Tom Topor praatte met tientallen slachtoffers, daders en specialisten. Mijn moeder, lerares zedenleer, gebruikte de film om haar leerlingen duidelijk te maken dat verkrachting niet goed te praten is. Dat vrouwen er niet om vragen, wat ze ook aanhebben. En dat de grens tussen dader en slachtoffer niet flou is. Nooit.

Dat was 35 jaar geleden. Je zou denken dat de wereld erop vooruit gegaan is. Niet dus. Panenka maakt met Twee zomers een reeks waarin de daders niet alleen centraal staan (op zich een boeiend uitgangspunt), maar ook consequent als slachtoffer afgeschilderd worden. Mind you: niet van hun eigen geweten, want geen van hen heeft last van de groepsverkrachting die ze als twintigers pleegden tot ze gechanteerd worden. Door, u raadt het al, hun vrouwen, die daardoor in daders veranderen. Nog erger dan die plotwending, is wat er allemaal gezegd wordt, impliciet en expliciet. Een kleine bloemlezing. Wie jong is, doet domme dingen. Als iets lang geleden is en je er toch niets meer aan kan veranderen, moet je er geen verantwoordelijkheid voor nemen, dan denk je beter aan je eigen toekomst. Vrouwen die jaren later over een verkrachting komen zeuren, berokkenen meer schade dan verkrachters. Wie gedronken heeft of drugs nam, is niet verantwoordelijk voor zijn gedrag. Zelfs niet als ‘ie dertig jaar later nog precies weet wat ‘ie gedaan heeft. Vrouwen die zin hebben in seks mag elke man nemen, want geilheid is niet persoonsgebonden. Toekijken is niet meedoen, filmen ook niet. Als het slachtoffer een goede vriendin is, is het geen verkrachting. Eigenlijk is niks verkrachting, zolang er geen penetratie is. En als je een slapende/bewusteloze vrouw verkracht, is dat eigenlijk niet gebeurd, want als ze het niet meer weet (of verdrongen heeft), heeft ze er geen last van, toch?

Personageperspectief, roept u nu. Niet de moraal van de reeks, maar de belevingswereld van de mannelijke personages, door wiens ogen we kijken. Had gekund. Interessante focalisatie zelfs: mannen die zichzelf te kijk zetten door te volharden in ontkenning. Een trieste, schurende inkijk in de mannelijke psyche. Helaas: in de onfortuinlijke slotaflevering krijgt de vrouwelijke onderzoeksrechter (het productiehuis is wel zo ‘woke’ een actrice van kleur te casten, tegenwoordig een standaardvereiste van zenders en financiers, maar niet zo willing een vrouwelijke scenariste te betrekken bij een reeks over zo’n gevoelig onderwerp — op z’n minst een ongelukkige keuze) de ondankbare rol toebedeeld plots wel een standpunt in te nemen en de vrouwen moreel onderuit te halen. Waarna ze moeten boeten. Misschien niet voor de rechtbank, maar wel voor de kijker. Ik vind niet dat je fictie op morele gronden moet beoordelen, maar als je, zoals Lenaerts in interviews laat uitschijnen, pretendeert zedenlessen uit te delen, is dit de slechtst denkbare afloop.

Een voorstel: maak een remake van deze reeks, waarin vier homoseksuele mannen een heteroman op dezelfde manier verkrachten. En probeer dat eens zo te nuanceren. Ik garandeer je: de wereld staat op stelten. Maar als het maar een vrouw is, is het wel oké. Dan is het veel erger dat de chantage, waarmee de vrouwen de mannen (tevergeefs) schuldbesef willen bijbrengen, ertoe leidt dat een van hen zelfmoord pleegt. Niet eens uit gewetensnood, maar uit angst voor de gevolgen die het uitlekken van die ‘jeugdzonde’ op zijn carrière zou kunnen hebben. Lees: omdat hij nog liever sterft (zijn keuze), dan verantwoordelijkheid te nemen voor zijn daden. Voor dat onrecht moeten de vrouwen, in prime time, schuld bekennen. Met de zin: ‘Wat ik op dat eiland gedaan heb was fout, en daar moet ik de rest van mijn leven de verantwoordelijkheid voor dragen.’ Voor de verkrachting (nochtans niet haar keuze) moet niemand verantwoordelijkheid nemen. Die mag, in prime time, tigvoud ontkend worden. Uitgelegd. Gerelativeerd. Als het al een verkrachting was, want ‘wat je ziet, is niet wat er gebeurd is.’

De Duitse cultreeks Tatort maakte onlangs een aflevering met een soortgelijk thema: is wat we op deze video zien wel wat er gebeurd is? Zijn beelden niet misleidend, hangt onze interpretatie niet af van onze blik? Alleen was de inzet daar radicaal anders. Het verhaal van Videobeweis is eenvoudig: een vrouw die promotie wil maken, belandt na een feestje in het bureau van de baas. Hij wil seks. Of zij dat ook wil, is onduidelijk. Later duikt een video op waarin ze seks hebben: zij doet zijn broek open en trekt hem af, waarna hij haar neukt. Nadien klaagt ze hem aan voor verkrachting. De mannelijke agenten vragen zich af waarom: wil ze hem beschadigen (er loopt een moordonderzoek waarin ze allebei verdacht zijn) of is ze echt verkracht? Maar zo ziet het er toch niet uit? Dan bekijkt de stagiaire de beelden en concludeert: ‘Ik zie een vrouw die geen uitweg ziet, en dan maar probeert de controle over de situatie te behouden door haar aanrander een stap voor te zijn.’ Wat wederzijdse toestemming leek, bleek zelfbehoud. Survival. Helaas een zeer herkenbaar fenomeen, dat de Duitse filosofe Martha Nussbaum benoemt als het onderscheid tussen ‘vrijwillig’ en ‘gewild’. Dat is nuance brengen in het debat over #metoo en seksueel geweld. Dat is grensverleggende televisie.

Niet zo bij ons. Integendeel. Hier maakt een zender reclame met het feit dat een verkrachting nooit eerder zo werd getoond op de Vlaamse tv: ‘Lang, gedetailleerd en expliciet.’  Alsof dat een argument is om kijkers te lokken: lekker, een expliciete verkrachting. (Is het overigens niet. De vrouw moet bloot, van de heren zie je alleen de kont.) Hier bestaat het grensverleggende erin dat de vrouwen aan het eind van de rit de daders zijn. Zet ons maar zo op de kaart van Europa: Vlaanderen, waar we groepsverkrachting relativeren.

Het stuk zoals het is verschenen kan je hier nalezen.