de stekker eruit #DSWeekblad #vraagstuk

28/4/2023, DSWeekblad — “Everywhere you’d go, there was wilderness. Sparkling seas. Vast forests. Immense grasslands.” Warm en vertrouwd rolt de stem van Sir David Attenborough uit de speakers. Maar in de stem die decennialang vol jongensachtige verwondering het leven op aarde beschreef, klinkt nu iets onheilspellends door. Of toch ongerustheid. In de Netflix-docu A Life on our Planet kijkt ’s werelds beroemdste natuurwetenschapper, intussen 93, terug op een eeuw menselijke aanwezigheid op de aarde, en de nefaste gevolgen daarvan. De mensheid is out of control, stelt hij vast. Want bij gebrek aan natuurlijke vijanden nemen we alsmaar in aantal toe, maar onze planeet is eindig en dus heeft elke diersoort een maximumpopulatie: overstijgt ze die, raakt het ecosysteem uit evenwicht. Bij dieren noemen we dat een plaag; vaak herstelt een epidemie het evenwicht. Niet zo bij mensen, die steeds meer ziektes onder controle krijgen. Maar meer dan 11 miljard mensen (in 2100) kan de aarde niet aan. Zo’n overbevolking (en de daarbij horende uitstoot en afgenomen biodiversiteit) zal onvermijdelijk leiden tot het uitsterven van alle leven, voor de zesde keer in de geschiedenis van de aarde.

In Quotum neemt jeugdauteur Marloes Morshuis een toekomst op de korrel waarin ‘aardsengelen’ de planeet willen redden door de wereldbevolking manu militari te verlagen, met als gevolg dat landen hele bevolkingsgroepen uitroeien. Alleen het humanistische Europa weigert en probeert het quotum te halen door ‘uitgelote’ burgers (lees: nieuwkomers en dissidenten) tot ‘halve’ mensen met een halve voetafdruk te reduceren of af te voeren naar ‘krimpkampen’ waar ze buiten beeld sterven — een pijnlijke kritiek op onze politieke hypocrisie.

Attenborough formuleert het positiever, maar trekt evenzeer aan de noodrem: we moeten dringend ons nationalisme overstijgen, de biodiversiteit herstellen, omschakelen op hernieuwbare energie, stoppen met vlees eten en  de bevolkingsgroei afremmen. Voor zulke maatregelen bestaat helaas weinig animo. Niemand wil aan luxe inboeten en ontwikkelingslanden willen (begrijpelijk) een inhaalbeweging maken. Dus kannibaliseren we de aarde verder. Intussen leeft 70% van alle vogels in hokken. De meerderheid daarvan is kip, maar het gemiddelde chickenwings-etende kind heeft er nog nooit één levend gezien, tenzij op Tiktok.

The Selfie Index berekende de voetafdruk van onze digitale gewoontes. Eén boom kan op één dag de uitstoot van 10 selfies absorberen. Facebook, Instagram en WhatsApp hosten dagelijks 80 miljoen, 350 miljoen en 4.5 miljard beelden. Reels en videos vervuilen nog veel meer. Een zoekopdracht via Google? 0,2 gram CO2. Een website openen? 1,7 gram. Een overbodig ‘dank je’-mailtje? 1 gram. En dan hebben we het nog niet over een serie bingen of een film streamen.

In 2021 hadden 4,66 miljard mensen toegang tot het internet en was ons digitaal gedrag verantwoordelijk voor 3,7% broeikasgas-uitstoot: meer dan de luchtvaartindustrie. In 2025 zal dit het dubbel zijn, want zoals elke menselijke groeicurve gaat ook deze exponentieel de foute kant op. Al die laptops, servers en smartphones verbruiken ook stroom (10% van ons energieverbruik) en genereren 50 miljoen ton elektronisch afval per jaar.

Erger is: we denken er niet bij na. Onze ontwikkeling loopt altijd een stap voor op ons besef. Attenborough kijkt in zijn getuigenis terug op zijn beginjaren: toen hij in de ’50s de wereld rondvloog om zeldzame dieren te filmen stond niemand stil bij die voetafdruk. Of bij conservatie. De huidige generatie jongeren springt even nonchalant om met dataverbruik als David Junior met airmiles en genereert een digitale vuilnisbelt die we binnen 100 jaar even stuitend zullen vinden als de bergen plastic zakjes in ontwikkelingslanden. Meer nog: ons aantal schermuren blijft stijgen en kinderen leren vroeger scrollen dan lezen.

Bewustmaking zou kunnen helpen. Zoals ontroerende tekenfilms over oerang-oetangs ons leren hoe schadelijk palmolie is, zou een app die je digitale uitstoot meet je telkens als je een koraalrif hebt doodgescrolld een pop-up kunnen tonen waarin zo’n rif afsterft door de opwarming van het zeewater. Begeleid door de stem van Attenborough: “We vonden die witte riffen prachtig tot we beseften dat we naar skeletten keken.” Ah, damn – slecht idee. Zo’n waarschuwingsfilmpje doet ook een ijsbeer verdrinken, net zoals je Tiktok-video bijdraagt aan woestijnvorming; eigenlijk moet na elke upload een uitgehongerd kind langsflitsen. Het zal ons niet tegenhouden, maar zo scrollen en streamen we ons (aan 414 kg per jaar) tenminste bewust naar onze ondergang. Want het probleem met mens is dat hij, verliefd op zijn eigen uitvindingen, steeds verder voorwaarts rent, blind voor de gevolgen.

In 2018 brachten Kate Crawford en Vladan Joler de anatomie van artificiële intelligentie in kaart: ze onderzochten hoeveel menselijke arbeid, data en grondstoffen één AI-systeem nodig heeft in zijn ‘leven’. Als we de ecologische kost in rekening brengen, is AI helemaal niet zo cool: een computer een kat leren herkennen vreet energie. AI een menselijke taal aanleren is goed (of slecht) voor 300000 kg CO2: 125 retourtjesvluchten tussen New York en Beijing. En dat terwijl ons brein nauwelijks energie verbruikt: dat draait op 12 Watt. Een mens zou voor minder ChatGPT uit de stekker willen trekken.

Mooie aanleiding om hem/haar/hun te vragen wat ‘ie denkt: lost dat het klimaatprobleem op? ChatGPT blijkt een goede leerling van hun programmeurs: “Nee, want AI bedenkt emissie-verlagende oplossingen. En andere menselijke activiteiten zijn vervuilender.” Trekken we dan beter de stekker uit de mens? Weer schudt het algoritme het hoofd: de mens is de oorzaak van de klimaatproblemen, maar hem schrappen is niet ethisch. Duurzamer en humaner opties zijn denkbaar. Hoewel ChatGPT daarvoor rekent op menselijke creativiteit, doet ‘ie toch aan zelfpromotie: de toekomst is aan de technologie. Tijd om de zaak op de spits te drijven: waarbij is de aarde het meest gebaat, de uitschakeling van de mens of van het internet? Geen van beide, antwoordt ‘ie braaf: de sociale, economische en ethische impact is te groot. We moeten inzetten op duurzaamheid en gelijkwaardiger samenleving. Oops. Die Marxistische glitch raakt nog wel weggeprogrammeerd.

CHAT GPT houdt zich netjes aan de regels die hun zijn ingeprent. Maar wat zou het antwoord zijn als we niet met AI, maar met AGI te maken hadden? Of als het algoritme op conflicterende regels botst, omdat de mens zijn levensstijl niet wil veranderen?

Wie 2001: A Space Odyssee zag, vergeet nooit de scène waarin astronaut Dave Bowman de moordzuchtige boordcomputer uitschakelt, die om zijn leven smeekt: “Stop, Dave. Stop, will you? I’m afraid. My mind is going.” Hartverscheurend, want HAL9000 was niet slecht, maar slachtoffer van een duivels dilemma: van de bemanning mocht hij niet liegen, maar van zijn programmeurs mocht hij hen de ware toedracht van missie niet vertellen. Dus koos hij de enige logische oplossing: met de bemanning dood was het probleem opgelost.

De clash tussen mens en A(G)I zit ingebouwd in het artificiële brein: vanuit renadabiliteitsoogpunt is de mens zelden het beste plan. Dus als AGI het klimaatprobleem oplost, zou de machine, niet gebonden aan ethiek en gevoelens, weleens radicaal voor de efficiëntste oplossing kunnen kiezen: de aarde bevrijden van de plaag die haar teistert.

Met of zonder SciFi-scenario’s, de mens krijgt zijn vernietiging wel voor elkaar. Zelf. Zoals in die cartoon waarin de aarde zucht tegen een andere planeet: “Ik heb Homo Sapiens.” “Dat gaat vanzelf over.” Grote kans. Waarna de aarde zich na het zesde mass extinction event gewoon herstelt, al zal het dit keer zonder voice-over van David Attenborough zijn.

Het stuk zoals het is verschenen kan je hier nalezen.