Dick Swaab over Conversations on Consciousness van Susan Blackmore

DSL – 30/3/2012

‘Fictie lees ik al lang niet meer.  Op een gegeven moment dacht ik: nu weet ik het wel. Ik vind de werkelijkheid veel interessanter. In boeken ga ik op zoek naar antwoorden op de grote vragen van het leven: de morele vragen, de filosofische vragen. Vroeger keek ik daarbij erg op naar filosofen, omdat zij ook zelf claimden dat zij de denkers waren.’

‘Wat dat betreft was Conversations on consciousness van Susan Blackmore echt een doorbraakboek; plots realiseerde ik me dat je eindeloos over iets kan nadenken, maar dat je daar niets mee opschiet als je niet toetst wat je denkt. En fictie kan je niet toetsen, het is heel moeilijk om dubbelblind je eigen leven over te doen.’

‘Blackmore maakt in haar boek, waarin ze 21 filosofen en neurowetenschappers interviewt, duidelijk dat de neurowetenschappen gepenetreerd zijn in de filosofie. Al die grote levensvragen, die altijd al het voorrecht van de filosofie uitmaakten, zijn opgeschoven naar het terrein van de wetenschap.’

‘Zo heeft Frans de Waal aangetoond dat de bouwstenen van ons gedrag terug te vinden zijn in de apenmaatschappij. Ook de morele eigenschappen, die zo vaak geclaimd zijn door de kerk en de filosofie, blijken een heel oude evolutionaire basis te hebben. En de vraag ‘wat is leven nu eigenlijk?’ is overgenomen door de moleculaire biologie.’

‘Als je bedenkt dat de klassieke filosofie zo’n 2300 jaar heeft nagedacht over deze problemen, zijn ze eigenlijk niet heel erg opgeschoten. Precies omdat ze alleen maar nagedacht hebben.’

FILOSOFISCHE ZOMBIES

‘Blackmore heeft voor haar boek aan die 21 mensen dezelfde vragen gesteld. En evenveel totaal verschillende antwoorden gekregen.’

‘Een goed voorbeeld is haar vraag over de filosofische zombies: is het mogelijk om iets te bouwen dat alle gedragingen heeft van de mens, maar niet het bewustzijn? Sommige experts zeggen dat als je een programma zo opbouwt dat alle gedrag daar in zit, het bewustzijn ook automatisch naar voren komt, zelfs bij een computer. Anderen zeggen dat dat onmogelijk is, nog anderen zeggen dat het onzin is om er zelfs over te praten.’

‘Blackmore zelf komt uit de filosofische hoek, dus zij trekt een andere conclusie dan ik, maar voor mij was na het lezen van dit boek plots heel duidelijk dat je zonder een medisch of biologisch experiment geen stap verder komt, hoeveel gedachtenexperimenten je ook doet.’

(ON)VRIJE WIL

 ‘Het boek dateert van 2005 – dat is van voor de neuro-experimenten van de laatste jaren, die vaart hebben gegeven aan het idee dat onze vrije wil niet zo geweldig vrij is. Het is natuurlijk niet zo leuk als je je bewust wordt van het feit dat je zoveel dingen onbewust doet en dat je daar dus geen grip op hebt.’

‘Susan Blackmore zegt dat ze daarnaar leeft. Ze is de enige in het hele boek die die conclusie trekt, die echt bewust leeft met het idee dat ze dingen onbewust beslist. En dus denkt ze er ook niet verder over na, maar doet ze gewoon wat ze voelt dat er moet gebeuren. Ze zet geen voors en tegens op een rijtje, omdat haar brein die beslissing toch al genomen heeft. Dat is wel grappig, vind ik.’

ZWEMBADBOEK

‘Met sommige interviewees, zoals bijvoorbeeld  Ramachandran of Daniel Wegner ben ik het grotendeels ook eens, met andere helemaal niet. Ken je Wegner? Dat is de man van de onbewuste wil. Hij heeft het Marx Brothers experiment bedacht, naar een sketch van die Amerikaanse komieken. Hij liet iemand voor een spiegel staan, en iemand achter die persoon zijn armen onder de oksels van de eerste steken. Als die tweede persoon zijn neus moest aanraken, pakte hij de neus van de eerste. Dat wil zeggen dat je het beeld dat we hebben van ons eigen lichaam op basis van de informatie van onze zintuigen, ook kan foppen. Je kan mensen het gevoel geven dat ze een meter achter hun eigen lichaam staan.’

‘Conversations on consciousness bespreekt de hersen- en geestproblematiek die ons allemaal aangaat, op een hele toegankelijke manier. Iedereen kan dit lezen. Maar Blackmore is zelf zo onderlegd dat het ook interessant blijft voor mensen uit het vakgebied, zoals ik. Voor mij is dit zo’n boek dat ik tussendoor lees; aan het einde van de dag, na het nieuws van elf. Theoretisch zou dit ook zwembadlectuur kunnen zijn; vroeger, op vakantie, las ik een boek per dag. Maar ik heb de laatste 25 jaar geen vakantie meer gehad.’

VERLIEFD

‘Mijn vrouw roept altijd dat het tijd is dat ik eens een echt boek lees; daarmee bedoelt ze dan fictie. Maar ik heb nog veel te veel non-fictie liggen die ik leuker vind, voor mij zijn dat echte boeken. Van veel boeken waar zij zo enthousiast over is, denk ik: wat leer ik daarvan, schiet ik er iets mee op? Meer inzicht in de mens krijg je niet door telkens weer fictieboeken te lezen over al die problemen in intermenselijke relaties, waarover die je al zo vaak gelezen hebt.’

‘Want al die intermenselijke relaties zijn een gevolg van de moeilijke relaties tussen breinen, die allemaal een genetische achtergrond hebben. Die zijn gevormd in de vroege ontwikkeling, daar is van alles ingestopt dat botst met ideeën van anderen. Bovendien zijn er ook inherente problemen verbonden aan onze partnerkeuze, die trouwens ook onbewust plaatsvindt. Niemand wordt verliefd op basis van een rijtje voors en tegens; dat is een goed voorbeeld van onbewust een belangrijke beslissing nemen.’

‘Die beslissing kan natuurlijk ook verkeerd zijn, en we zijn als species sowieso al heel speciaal, niet alleen omdat we in gezinnen leven, maar dan ook nog eens een partner voor het leven kiezen. Dat geeft zoveel complicaties, daar weet ik alles van. Je zou kunnen voorspellen hoeveel procent relaties mislukken, maar daar schiet je ook niets mee op. Susan Blackmore zegt dan gewoon: zo werkt mijn brein, dus accepteer ik dat.’

–

DE AUTEUR: is freelance-journaliste, psychologe en gastdocente aan de universiteit van Plymouth. Verder valt ze op door haar voorliefde voor kleurrijke kapsels en Zen-boeddhisme.
HET BOEK: werd in Nature de intellectuele evenknie van speed-dating genoemd;  het is een verzameling van 21 interviews met wetenschappers en filosofen over het menselijke bewustzijn, onze geest en ons brein.
VERSCHENEN IN: 2005
SUSAN BLACKMORE, Conversations on Conciousness – Oxford University Press, 279 p.’s, 11,50€

Thomas Mann, James Joyce en Marcel Proust hebben hun plaats in de literaire hemel al veroverd. Elke week vraagt DSL aan een overtuigde lezer wie een plek naast hen verdient. Dick Swaab is hoogleraar in de neurobiologie aan de universiteit van Amsterdam, teamleider in het Nederlands Herseninstituut en auteur van de bestseller Wij zijn ons brein; hij is nu zaterdag te gast op het Feest van de Filosofie in Leuven.