Milan Kundera #Uitwuiven

12/07/2023 — Zoals altijd begon het met een vrouw. (Al mijn grote literaire leermeesters heb ik zo ontdekt.) Ik moet twaalf geweest zijn, dertien misschien, toen The unbearable Lightness of Being uitkwam. Zodra ik Lena Olin zag, in lingerie en met die bolhoed op, was ik verloren. (Kundera zelf vond de film zo vreselijk dat hij tijdens de première de zaal uitliep.) Nadien, bij het lezen van het boek, ontdekte ik niet alleen dat mijn ‘erotisch geheugen’ waarin Sabina zich voorgoed gegrift had een typisch Kunderiaans begrip was, maar ook dat die bolhoed voor iedereen een andere betekenis had. En dat die meerduidigheid voor alles in het leven geldt, van objecten tot ideologieën, want dat de betekenis die we in de dingen en de wereld lezen voor elk van ons verschilt. Precies dat leidt tot de misverstanden die ons mens-zijn tekenen, op persoonlijke en politieke schaal. Die (vaak komische) tragiek vormt de essentie van Kundera’s werk en maakt van zijn boeken gedachtenuitwisselingen tussen personages en (schijnbaar autobiografische) vertellers over de grote dingen van het leven. De auteur zelf duikt meermaals op als personage, maar nooit als zichzelf – hooguit als een literair alter ego dat niet noodzakelijk met hem samenvalt en wiens mening enkel geldt binnen het kader van de roman.

Er is geen groter contrast denkbaar met de literatuur van vandaag, waarin schrijver en geschrevene volcontinu verward worden, alles als autobiografie wordt gelezen (en al te vaak ook geschreven) en auteur, personage en werk identitair (moeten) samenvallen. In een tijd waarin fictie als ruimte voor gedachten-experiment noodzakelijker is dan ooit om de totalitaire pseudo-zekerheden te counteren, verwarren we romans steeds meer met beschrijvingen van de werkelijkheid en de literatuur criteria op als realisme, politieke correctheid en geloofwaardigheid. Terwijl de (bewuste!) lyrische illusie net de mogelijkheid biedt alles van alle kanten te bekijken en zo dingen over de wereld te ontdekken die anders verborgen blijven. Want dat, die mening deel ik met Kundera, is de taak van de roman.

Dat alles met lichtheid ernstig benaderen, was wat hem uniek maakte als auteur. Maar ook de ironie waarvan zijn werk dooraderd is, krijgt het steeds moeilijker nu elke bubbel in zijn eigen waarheid leeft. Waarmee kunnen we nog samen lachen, als we zelfs geen werkelijkheid meer delen? Of zoals hij zelf aangaf: in een wereld waarin grappen niet meer als grappen begrepen (kunnen) worden, komen barre tijden aan. Misschien deed hij er ook daarom al jaren het zwijgen toe.

Milan Kundera is niet meer. Dat zijn dood breaking news is in een tijd waarin de roman meer dan ooit in aanzien heeft verloren tegenover een politiek oneliners-discours, is zo ironisch dat hij het hilarisch had gevonden. En er vervolgens een boek aan zou hebben gewijd. Ik ga hem missen. 

Wie wil herbeluisteren wat ik op Klara zei, kan hier terecht.